Lalka

„»Lalka«, jak każda wielka powieść, broni swych sekretów, swojej autonomii. Wiemy o niej bardzo dużo i bardzo mało. Wiemy o niej właściwie tyle, ile chcemy wiedzieć. Adaptować ją na ekran – to znaczy pisać ją na nowo. […] Wojciech Has zrealizował film znakomity; jego wersja ekranowa zachowuje zupełną niezależność wobec tych wszystkich schematów interpretacyjnych, które wbijano nam do głowy w szkole. […] Myślę, że niektórzy widzowie wyjdą rozczarowani. Dla nich »Lalka« to przede wszystkim romans kupca i hrabianki, dramat salonowy rozgrywający się według pewnego rytuału, ale także romans warszawski i rodzajowy. Spotka ich zawód, gdyż w filmie rodzajowości warszawskiej nie ma zbyt dużo, a ów romans staje się czymś innym: przesądza o ostatecznej klęsce Wokulskiego, ale jest tylko fragmentem jego dramatu. […] Ale właściwie dopiero po obejrzeniu »Lalki« na ekranie, ta najgłębsza, niemal organiczna obcość Wokulskiego staje się oczywista. Obcość będąca wynikiem wielorakich konfliktów: ze swym stanem społecznym, ze swym powołaniem, ze swym temperamentem, z sytuacją historyczną kraju. Mamy tu do czynienia zatem z niezwykle rzadkim fenomenem; film nie tylko nie spłaszcza arcydzieła, ale pozwala je zobaczyć w innej, ciekawszej perspektywie. […] Nie jest więc ów romans najważniejszą sprawa w filmie i tak jest lepiej, zważywszy, że owe salonowe miłości, doszczętnie skonwencjonalizowane, są prawdziwą zmorą wszelkich adaptacji. […] I co więcej, jeśli spojrzymy na ekranową »Lalkę« z dystansu, zorientujemy się, że w filmie tym toczy się osobliwy spór formy z treścią, że owa treść nie znajduje dla siebie w sposób prosty i oczywisty właściwej formy. Przeciwnie nawet, jesteśmy świadkami narastania osobliwego, ale jak się okaże wcale nie daremnego dysonansu. […] Patrząc na »Lalkę« Hasa przypomniałem sobie piękne zdanie Cocteau, zacytowane przez Godarda w jednym z jego wywiadów: »Tylko film potrafi sfotografować śmierć w działaniu«. To niemalże kwintesencja tego filmu. Wszak widzimy na ekranie właśnie przełożony na język obrazów proces obumierania nadziei, uczuć, pragnień; dekompozycję ludzkiego losu. […] A w swoim pokoiku za szklanymi drzwiami tłucze się jak ćma anachroniczny Rzecki, dla którego każda rzecz miała swoje właściwe miejsce. Kiedy owa ćma ostatecznie nieruchomieje – zdajemy sobie sprawę, że ów pastelowy świat, który podziwialiśmy na ekranie, rozsypał się ostatecznie”.

Konrad Eberhardt, „Wokulski, czyli obcy”, „Ekran”, 1968, nr 45.

„Mamy do czynienia – to jest niewątpliwe i od razu widoczne – przede wszystkim z »Lalką« Hasa, nie z »Lalką« Prusa. […] Dosłowne i pełne przeniesienie na ekran „Lalki« Prusa nie jest możliwe – to powieść zbyt wielka, wielowątkowa, jednocząca w sobie wiele różnych stylów, sposobów narracji, spraw wreszcie. Trzeba wybierać i to wybierać bardzo skąpo. Has zdecydował się na jeden z wielu takich możliwych wyborów: przedstawia widzom fragmenty z historii o zakochanym beznadziejnie, starszawym już kupcu. […] Miłość kupca nie ma walorów romansu, nie jest wyrazista, namiętna, dramatyczna, lecz z góry założona, zilustrowana. Prawdziwym romansem filmowego Wokulskiego jest to wszystko, co czyni wbrew i obok swojej miłości: owe zabiegi o przychylność arystokracji, manipulacje wielkimi sumami, ruch w interesie (w przenośni i dosłownie). […] Has oparł się na słusznym zapewne przekonaniu, że wszyscy widzowie filmu znają treść powieści – stąd wiele filmowych scen ma charakter wyrywkowy, ilustracyjny tylko; wiele postaci pojawia się znikąd i donikąd powraca, nie przynosząc ze sobą więcej, niż strzępki jakiegoś oddzielnego wątku. […] Nie można do tej filmowej »Lalki« przykładać kryteriów zgodności z powieścią i wnosić pretensji na przykład o to, iż nie ma w filmie nawet śladu pamiętnika starego subiekta, nie mówiąc już o sprawach drobniejszych i o wielu powieściowych postaciach. […] Brak więc filmowi tego, co – dla mnie przynajmniej – jest w tej sztuce najbardziej ujmujące i ważne: elementów wzruszenia, pełnego przejęcia się losami bohaterów, niepokoju o nich, zrozumienia ich uczuć i myśli… […] Wyobrażam sobie, iż – choćby ze względu na popularność powieści – »Lalka« będzie filmem bardzo dyskutowanym, omawianym szeroko i wszechstronnie. […] Tak czy tak – a to jest przecież w końcu najważniejsze – »Lalkę«, nowy film polski reżyserii Wojciecha Hasa, oparty na powieści Bolesława Prusa, pójdą obejrzeć z pewnością wszyscy kinomani”.

Lech Pijanowski, „Romans z pozytywizmem”, „Świat”, 1968, nr 46.

„»Lalka« Prusa, bez względu na to, jakie miejsce zajmuje w literaturze światowej, w odbiorze polskim jest dziełem rangi najwyższej. Wojciech Has, adaptując takie dzieło, zdawał sobie sprawę z wynikających stąd konsekwencji. […] Sytuacja u nas jest pod tym względem dość specjalna – Prus, Żeromski czy Sienkiewicz są nietykalni w pewien sposób, adaptator musi iść za pisarzem (świadomość odbioru społecznego i rodzaju tego odbioru sprawia, że również chce), musi wystrzegać się dowolności i odstępstw, gdzie tylko możliwe. Wychodząc z tych założeń, Has uznał, że cnotą naczelną filmu będzie maksymalna wierność. […] W trwającym blisko trzy godziny filmie – zrobionym z kulturą, ze smakiem, z wyczuciem obrazu filmowego – Has zaprezentował zasadnicze wątki »Lalki«, przedstawił jej głównych bohaterów, nakreślił jej tło społeczne, scharakteryzował miejsca akcji i wydarzeń, uwzględnił kolor lokalny (postaci marginalne, sceny i sytuacje rodzajowe). […] Zgodnie z zamierzeniem reżysera, ośrodkiem tej bogatej panoramy jest Wokulski. […] Nie chodzi więc o to, że Wokulski Hasa nie jest Wokulskim Prusa. Chodzi o to, że Wokulski Hasa został umieszczony w świecie Wokulskiego Prusa i że ten świat nadal zachowuje się tak, jakby i Wokulski był taki, jakim go Prus wymyślił. Oto niedogodności częściowej interpretacji i częściowej wierności. Lub wierności całkowitej w jednym planie i interpretacji w innym”.

Joanna Guze, „Interpretacja i wierność”, „Film”, 1968, nr 46.

„Można bez przesady powiedzieć, że »Lalka« jest najbardziej »warszawską« z wielkich powieści w literaturze polskiej. […] Z filmem Wojciecha Hasa wiązaliśmy zatem szczególne nadzieje, czego widomym znakiem było opublikowanie na łamach »Stolicy« przed rokiem, jak forpoczty, barwnych zdjęć. Niestety, spotkało nas rozczarowanie, a film – z falą krytyki, chociaż o różnych odcieniach i z niejednakowych punktów wyjścia. […] Ekranizację »Lalki« określić trzeba jako społecznie chybioną. […] Kategorii artystycznych nie można rozpatrywać w atmosferze swoistego terroru ze strony krytyki czy opinii publicznej. Ale swoboda twórczości nie oznacza także społecznej aprobaty dla niezgodnego z prawdą historyczną przedstawiania realiów epoki, ludzi i ich obyczajów i koncepcji sprzecznej w dużym stopniu z ideą przetwarzanego dzieła. […] Gdyby zmieniony został tytuł filmu, nazwiska bohaterów i nie powoływano się na Prusa, byłoby to uczciwsze. Film Hasa potraktowany abstrakcyjnie nie jest gorszy od wielu obrazów ekscytujących część widowni kinowej. […] O kontrowersyjności adaptacji Hasa nie decydują jedynie realia, w filmie zniknęły problemy społeczne, które tak absorbowały wielkiego pisarza, że dał świadectwo prawdzie o czasach, w których żył. […] Oczywiście »Lalka« jest powieścią bardzo trudną do ekranizacji; na usługach reżysera muszą pozostawać sprzymierzone ze sobą: talent, wiedza o epoce i gruntowna znajomość poruszonych przez pisarza problemów. Właściwa selekcja ogromnego materiału, wybór naczelnej idei filmu zgodnie ze służebną w stosunku do społeczeństwa rolą dzieła artystycznego – to główne zadanie adaptacji. Inne pojmowanie tego zadania musi spotkać się z zasłużoną krytyką, nawet jeśli nie oznacza to całkowitej porażki artystycznej”.

Eugeniusz Grzybowski, „Melodramat w dziwnym mieście”, „Stolica”, 1969, nr 4.

„Wygląda na to, że Has – świadomie czy bezwiednie (?) – założył, iż oglądający »Lalkę« będzie znał powieściowy pierwowzór. Rozwój wydarzeń w filmie jest więc bardziej markowany niż pokazywany, nie daje czytelnego łańcucha przyczyń i skutków. […] Również koncepcja filmu jest mało czytelna, żeby nie powiedzieć, że po prostu jej nie widać. Sprawił to, jak się zdaje, brak zdecydowania i konsekwencji w wyborze materiału adaptacyjnego. […] autor pisze o nim tak: »Wokulski wychował się i działał w okresie czasu, który zaczął się poezją, a skończył nauką, zaczął się ubóstwianiem kobiety, a skończył wyrozumowaną prostytucją; zaczął się rycerskością, a skończył geszefciarstwem; gonitwą za pieniędzmi.« […] »Trzy pokolenia« – bo taki tytuł uznał Bolesław Prus za odpowiedniejszy dla »Lalki« – to powieść, która poprzez swą wersję ekranową mogła chyba nawiązać dialog ze współczesnością; jak się zdaje – mogła nawet włączyć się do aktualnych dyskusji o naszym charakterze narodowym. […] »Lalka« Hasa dialogu z nami na ten czy inny temat nie podjęła. Reżyser i scenarzysta w jednej osobie skoncentrował swoją uwagę przede wszystkim na postaci Wokulskiego, kroił też materiał powieściowy pod tym kątem widzenia. […] Wokulski Hasa wziął niejako wszystko na własny rachunek, wszystko: kłopoty i ze społeczeństwem i z sobą; historii odpowiedzialnością nie obarcza. […] wrażenie niedosytu i zdezorientowania pogłębił jeszcze język filmowy. Mówiąc ściślej, rezygnacja z przełożenia na język filmowy jakże licznych w »Lalce« Prusa »medytacji«: monologów wypowiadanych i myślanych, głosów wewnętrznych, »widzeń« i halucynacji. […] »Lalka« Bolesława Prusa jest dla filmowca materiałem tyle wdzięcznym, co kłopotliwym."

Edward Pieścikowski, „Kłopoty z »Lalką«”, „Nurt”, 1969, nr 1.

„Has podjął się realizacji »Lalki« w momencie dość charakterystycznym dla naszej kinematografii, gdzie, z jednej strony notuje się ożywione zainteresowanie rodzimą klasyką literacką, z drugiej – podejmowanie coraz to nowych prób z gatunkiem wielkiego filmu widowiskowego. Has ze swymi długimi tradycjami pracy w kinematografii w oparciu o literaturę i z racji zamiłowań do kultywowania na ekranie tego, co w specyficzny sposób reprezentuje minioną przeszłość, jest jednym z pierwszych, którego należałoby uznać za predysponowanego do podjęcia tego zadania. […] W całym natomiast filmie daje o sobie znać zamiłowanie twórcy do rekwizytów malowniczych lub dziwacznych, które często eksponuje z natręctwem nie uzasadnionym potrzebami płynącymi z materii dzieła. Has, przekładając na ekran »Lalkę« Prusa, wprowadził do niej swój świat, którego wizję i koncepcję rozwijał już w poprzednich dziełach. […] Niektóre sceny w »Lalce«, a zwłaszcza sceny na Powiślu, przywodzą na myśl poetykę ekspresjonizmu. Nędza wszystkich zaułków i rynsztoków, usypiska śmieci, sylwetki biedaków nie są wyrazem tendencji do realistycznego przedstawienia kontrastu między życiem arystokratycznych salonów a nędzą przedmieść. […] Sięganie do ulubionych przez Hasa chwytów ekspresjonistycznych miało na celu wzmocnienie siły oddziaływania obrazu, wyposażenia go w czynnik symbolizowania, w pierwiastki duchowe. Niosło ze sobą sugestię, może niezbyt czytelną, że poza światem, do którego z nizin społecznych wspiął się bohater i który to świat wydaje się nam normalny, ludzki, istnieje morze nędzy, niewyobrażalny koszmar, w jakim egzystują tysiące ludzi. […] Wokulski w rozumieniu Hasa jest mocarzem, tytanem, geniuszem czynu, który nie znajdując autentycznego celu, stawia przed sobą cele zastępcze. W pewnym momencie Wokulski ma jeszcze możliwość wyboru: może poświęcić się nauce lub miłości do kobiety. Wybiera miłość. […] Izabela wcielona w postać Tyszkiewicz jest tak pełna wspaniałej kobiecości, ciepła, uczucia czy nawet temperamentu, iż wydaje się idealną partnerką dla Wokulskiego, który po prostu nie potrafi jej zrozumieć, a tym samym zdobyć. […] Uczynienie miłości Wokulskiego do Izabeli centralną sprawą filmu wysunęło na plan pierwszy konflikt psychologiczny rozwijający się na tle konfliktu klasowego. Izabela i Wokulski reprezentują dwie różne koncepcje miłości i zarazem dwie różne koncepcje życia. Nie są one uwarunkowane jedynie odmiennymi indywidualnościami bohaterów, lecz także odmiennością środowiska, które oboje reprezentują. […] Has dał się więc skusić romantycznym elementom »Lalki«, które rozwinął w katastroficzną wizję chorego społeczeństwa i zagubionego w nim tragicznego olbrzyma, który w sobie samym nosi swą klęskę. Nie pociągała go ani rekonstrukcja prusowskiego pozytywizmu, ani próba zastosowania wobec materiału »Lalki« nowoczesnego arsenału analizy społecznej”.

Alicja Helman, „Lalka”, „Kino”, 1969, nr 9.