Szpital Przemienienia

„Edward Żebrowski ma markę, z dawna ustalony autorytet moralny; nazywa się go często intelektualistą kina, wielu z niego czerpie, wielu z nim ostro polemizuje. Filmy także robić potrafi, choć wydaje się czasami, że praca ta jest jakby na dalszym planie jego zainteresowań. […] Właściwie mówiąc o dziele Edwarda Żebrowskiego, można by powieści Lema w ogóle nie wspominać więcej – tak są od siebie różne. […] Sytuacja stworzona w filmie przypomina badanie in vitro – w sztucznie, specjalnie do tego celu stworzonych warunkach. Oto szpital dla umysłowo chorych: lekarze żyjący w światku swoich specjalistycznych gabinetów i wspólnych salonowych posiłków, pielęgniarz Józef – brutalny wykonawca i pośrednie ogniwo między salonem a dnem piekła, tam, gdzie egzystują pensjonariusze, obłąkańcy, debile, schizofrenicy, katatonicy. […] W tej koncepcji stopnie hierarchii społecznej winny być ściśle zależne od stopnia doskonałości duszy. Najwyższy stopień doskonałości to rozum, potem dzielność (i ci powinni być strażnikami), pozostali mający dusze najmniej szlachetne, winni być poddanymi. Oczywiście, nie o to chodziło reżyserowi, taki jednak układ ścisłej zależności między rozumem a miejscem (w pełnej izolacji wszystkich mieszkańców szpitala) otwiera możliwość szerszych odniesień: szpital staje się nie milionową częścią ludzkiej społeczności, a nią samą, kilkuhektarowy obszar zabudowań z ogrodem urasta do rozmiarów odrębnej kultury politycznej – staje się zatem symbolem państwa jako aparatu ucisku. Jeśli to rozumowanie jest słuszne, to mamy film symboliczny – poprzez szpital wariatów powinniśmy zobaczyć coś więcej. […] Zanim to się jednak stanie, pojawia się pewna komplikacja: do tak urządzonej społeczności wchodzi homo novus, lekarz, człowiek młody. Podejmuje pracę. […] W koncepcji Żebrowskiego młody lekarz uparcie stawiany jest wobec sytuacji krańcowych, może wybierać jedynie między dobrem a złem. Pomijając fakt, że takie wybory po prostu (i na szczęście) zdarzają się w życiu rzadko, pomijając także filozoficzne aspekty rozumienia dobra i zła (sztuka ma prawo do absolutyzacji nawet tak niejednoznacznych terminów) narzuca się obserwacja, że Stefan powołany został na sędziego świata, do którego trafił. […] Jeśliby teraz spróbować uogólnić, stworzyć – odrzucając poszczególne wyobrażenia fizyczne tych ludzi – metafizyczne nieco pojęcie charakteru grupowego (w analogii np. do pojęcia: charakter narodowy), to obraz byłby koszmarny: męska wspólnota (czyżby nowe określenie pojęcia faszyzm?) w imię celów nadrzędnych (przez nią oczywiście jako takie określonych) z fanatyczną bezwzględnością łamie opór każdej jednostki, nie cofając się przed jej uśmierceniem. […] Nie czuje się żadnej znaczącej opozycji między wynaturzeniami w samym szpitalu a nieludzkim, zimnym okrucieństwem hitlerowców. Zło przeciwstawione złu. Myślę, że takie ustawienie problemu – nawet dla stworzenia moralitetu bezwzględnego – jest chyba mało prawomocne w ogóle, a już na pewno fałszywie brzmi w związku z doświadczeniami wojennymi naszego narodu. Nie o to też chodziło – choć może to fakt bez szczególnego znaczenia – w powieści Stanisława Lema.”

Krzysztof Kreutzinger, „Za plecami Pana Boga”, „Film”, 1979, nr 13

„Nie rysują mi się zbyt jasno powody, dla których Edward Żebrowski sięgnął po »Szpital Przemienienia« Stanisława Lema i zaadaptował go dla ekranu. Powstał film odznaczający się starannością i bezsporną kulturą realizatorską. To, naturalnie, niemało. Ale o co w istocie chodziło zdolnemu reżyserowi!? Za czym i przeciw czemu zmaterializował dziś wizję owego szpitala psychiatrycznego, zlikwidowanego w 1940 r. przez hitlerowskich ludobójców? […] I oto po dobrych dwudziestu latach zapomnienia perspektywa »koszmarnego absurdu« odżywa na ekranie. […] Rzecz szczególna: odżywa za przyczyną następnego pokolenia, które nie zdążyło przeżyć czynnie nocy okupacyjnej. Nasuwa mi się mianowicie nieodparta analogia spojrzenia Żebrowskiego i widzenia okupacji przez Andrzeja Żuławskiego w »Trzeciej części nocy«. W obu czynny opór wobec wroga pozostaje dalekim marginesem, w obu rola główna przypadła znoszeniu okupacji w trybie powszednim, codziennym. To jest bezspornie interesujące. To jest w jakiś sposób nowe […]. Jeśli trafnie rozszyfrowuję zamierzenia Żebrowskiego, to trudno mi nie stwierdzić równocześnie, że owo spojrzenie na okupację […] barwi się bardzo jednostronnie kolorytem »koszmarnego absurdu«. A to z kolei deformuje prawdę tamtego czasu wielkich egzaminów moralnych. Bo przecież te dwa kompleksy pojęć, »życie codzienne pod okupacją« i »bezsensowny koszmar« nie są ze sobą powiązane w sposób konieczny. […] Można jednak spróbować innej interpretacji »Szpitala Przemienienia«. Można utrzymywać, że chodzi po prostu o wiwisekcję środowiska lekarskiego, tyle że dokonaną akurat w okresie wojny. […] Nie sądzę, by przyjęcie takiej postawy krytycznej było uprawnione. Wojna […] była tak natarczywym układem odniesienia, że choćby i wbrew woli musimy oglądać wszystko przez jej pryzmat. […] Otóż więc powód mego nieusatysfakcjonowania. Jako film o psychiatrach »Szpital Przemienienia« wydaje mi się analizą zdeformowaną przez presję wyjątkowej epoki; jako film o wyjątkowej epoce wydaje mi się analizą zdeformowaną przez poetykę koszmarnego absurdu. […] Warto zwrócić uwagę na staranne, a tak rzadkie w filmach polskich, wygrywanie możliwości ścieżki dźwiękowej. […] Harmonizuje to z omówioną uprzednio tendencją reżyserską do wyizolowania historii szpitala z szerszego kontekstu okupacyjnego. Skoro już tak się stało (co nie musi wszystkich zachwycać), to logiczne było wyciągnięcie stąd wszystkich konsekwencji inscenizacyjnych. Dlatego i zdjęcia Witolda Sobocińskiego, i scenografia Tadeusza Wybulta współdziałają umiejętnie w budowaniu nastrojów klaustrofobii.”

Jerzy Płażewski, „Szpital koszmarnego absurdu”, „Kino”, 1979, nr 3

„Jest to film intelektualnie znakomity, a przy tym artystycznie świetny. Byłby genialny, gdyby powstał czterdzieści lat temu. Nasi twórcy rezygnują wszakże z wizjonerstwa na rzecz diagnoz historycznych. […] Reżyser i drugi obok niego współscenarzysta Michał Komar byliby wierniejsi zamysłowi pisarza, gdyby ukazali podobne wypadki z równie krótkiego dystansu kilku lat, jak to uczynił Lem. W każdym ze współczesnych szpitali psychiatrycznych można znaleźć zwolenników wszystkich ukazanych na filmie postaw wobec chorego i wobec człowieka. Co prawda, trzeba by zapłacić rezygnacją z mocnego artystycznie, ludobójczego finału. Byłaby to jednak operacja zgodna z duchem naszych czasów. […] Za realia historyczne trzeba płacić. Dopuszczalna w powieści napisanej tuż po wojnie pewna schematyczność postaci jest nieuzasadniona w kilkadziesiąt lat później. Na przykład zwolennik eksperymentowania na ludziach okazuje się w krytycznym momencie volksdeutschem. W swoim czasie była to trafna konstatacja, lecz dziś jest myląca. Czy realizatorzy naprawdę sądzą, że w innych nacjach nie znalazłoby się zwolenników takich eksperymentów? […] Wstrząsający film Żebrowskiego ma szansę poruszyć publiczność. Byłby to sukces połowiczny, gdyby w »Szpitalu Przemienienia« dojrzała ona jedynie przypowieść z przeszłości. Zbyt mało jednak nas tu uprawnia do współczesnych generalizacji. Zresztą abstrahowanie z tego filmu aktualnych znaczeń dzieje się kosztem rujnowania struktury artystycznej utworu. Edward Żebrowski postawił widza przed trudnym wyborem: między żywą myślą a sztuką. Wasz recenzent wybrał to pierwsze.”

Krzysztof Kłopotowski, „Inteligent w archiwum filozofii”, „Literatura”, 1979, nr 15

„»Szpital« był pokazany najpierw w ramach niedawnego Tygodnia Krytyki (aneks do Konfrontacji), gdzie pojawił się nie poprzedzony opinią, jako że nie było o nim wcześniej słychać; otóż był to bodaj jedyny film w owym przeglądzie pozycji trudnych, z którego nie było dezercji: nie widziałem wychodzących. W trakcie wyświetlania skupienie rosło, na co jestem wrażliwy z racji wieloletniej praktyki, zaś po seansie, widzowie znaleźli się w klimacie zaciekłości wewnętrznej wręcz odczuwalnej, co się rzadko ostatnio w kinie zdarza. Rozmowy potwierdziły potem ten wyjątkowy wpływ filmu: używano zwrotu »przeżycie«, »dawno nie było takiego ważnego filmu«, »odżył cały dramat« […] – odnotowuję tu dosłownie zdania zasłyszane. Tak zareagowali widzowie nieuprzedzeni; natomiast w środowisku i w branży, stosunek był krytyczny. […] »Literackie«, wymyślone, więc martwe, w dodatku obsadzone przez aktorów wybitnych, z których każdy tłucze swoją ustaloną manierę, nagrywa swój wyrobiony tik na granicy kabotyństwa, zaś film dzięki swojej typizacji cokolwiek schematycznej daje do tego okazję, itd. Recenzje, które się potem pokazały, były bardziej względne dla »Szpitala«, niż były wypowiedzi w kuluarach, nawet życzliwe, ale kręte, nie dopisane do końca, bez konkluzji. […] Rzeczywiście, konstrukcja jest zaaranżowana, postaci mają reprezentować, nie zaś odtwarzać życie jak ono wygląda, i przebieg jest laboratoryjny, nie spontaniczny. […] Zapewne całe to ustawienie można uważać za schematyczne, co jeszcze podkreśla sposób gry aktorów-wirtuozów: obrysowany, nieraz wpadający w demonizm cokolwiek teatralny. A jednak, paradoksalnie, tu jest siła i zarazem oryginalność filmu: dlatego właśnie absorbuje on widzów. Spełnia szalenie istotne zapotrzebowanie: prezentuje postawy, daje starcie poglądów, wciąga nas w dramat sprzeczności ideowych. Film taki jak »Szpital« uświadamia niespodzianie, jak szalenie nam tego brakuje! […] Ale oczywiście film nie miałby działania, gdyby był tylko historyczny: rzecz w tym, że przedłużenie owych poglądów, ich skutki, ich rykoszety, ciągle spotykamy, przekształcone, dostosowane, zaadaptowane, w naszych latach, i odczucie tych analogii stanowi o żywotności filmu.”

Zygmunt Kałużyński, „Ideolo pilnie potrzebne”, „Polityka”, 1979, nr 17

„Premiery Edwarda Żebrowskiego zdarzają się rzadko. Ale za każdym razem, nawet gdy film przechodzi bez rozgłosu, odnosi się wrażenie, że ten nie goniący za popularnością reżyser zabiera głos jedynie wówczas, gdy ma coś naprawdę ważnego do powiedzenia. Krąg jego tematycznych zainteresowań jest zresztą dosyć wyraźnie określony. Są to z reguły problemy postaw etycznych, krystalizujących się w obliczu ostatecznego zagrożenia. […] W jednej ze scen pielęgniarz Józef, osobnik skrajnie prymitywny i brutalny, na interwencję lekarza, który, widząc, jak ten maltretuje chorego, zwraca mu uwagę, że to przecież człowiek, odpowiada: »E, jaki tam człowiek? Wariat!«. W finale, podczas likwidacji szpitala przez Niemców, oficer Gestapo oświadcza lekarzom, że w nowocześnie pojętym społeczeństwie »należy obcinać chore gałęzie«. Te dwie wypowiedzi ujawniają korelację między niedorozwojem etycznym i uczuciowym ludzkiego prymitywu, a racjonalizacjami totalitarnej ideologii. […] W »Szpitalu Przemienienia« granica między dobrem a złem nie przebiega zresztą linią prostą. Wśród zespołu lekarzy występują drastyczne różnice postaw. W momencie próby decydują one o ostatecznych decyzjach. […] Swego czasu krytyka literacka zwracała uwagę na pewne paralele między powieścią Lema a »Czarodziejską górą« Tomasza Manna. Rzeczywiście fascynacja Mannowska jest tu widoczna, zwłaszcza jeśli chodzi o konstrukcję losu bohatera, który, podobnie jak Hans Castorp, poddany jest w nowym środowisku procesowi forsownej edukacji i o którego duszę toczy się walka. […] Cała finałowa sekwencja filmu zaplanowana została przez reżysera w sposób mający podkreślić ów symboliczny charakter konkluzji. Nieoczekiwane przejście z koloru na technikę czarno-białą, wyciszenie dźwięku, przymglenie ostrości obrazu, przyczynia się do ogólnej zmiany tonacji, stwarza odmienną perspektywę – jak gdyby rzeczywistości oglądanej z innego już, bardziej zobiektywizowanego punktu widzenia. […] »Szpital Przemienienia« jest nie tylko wielkim realizatorskim sukcesem Edwarda Żebrowskiego – jest także filmem, który niewątpliwie reprezentować będzie najcenniejsze osiągnięcia polskiej kinematografii.”

JJS [Jan Józef Szczepański], „Szpital Przemienienia”, „Tygodnik Powszechny”, 1979, nr 18

„»Szpital Przemienienia« […] należy do gatunku filmów, które można by określić jako »dyskursywne«. Ich przedmiotem jest więc nie tyle śledzenie zdarzeń, co problemów. Rzeczywistość – ta związana z akcją, postaciami, środowiskiem, ukazywanym na ekranie tłem – traktowana jest jako rodzaj retorty, w której odbywa się dopiero właściwy proces przemiany dyskursywnej materii. Sytuacje mają charakter pretekstowy, nie chodzi więc w nich o odkrycie jakiegoś nowego, nieznanego fenomenu z zakresu psychologii czy świadomości społeczeństwa, wśród którego żyjemy, lecz są one czymś w rodzaju specjalnie wypreparowanego pola, terenu doświadczalnego, na którym w sposób najkorzystniejszy przebiegać mogą pożądane reakcje, jest to coś takiego, jak sztuczny labirynt, specjalnie zbudowany dla doświadczalnych szczurów, albo też sztuczne, sterylne warunki, w których umieszcza się bakterie, chcąc zbadać ich właściwości. […] Film jest pięknie fotografowany, jego obrazy mają w sobie realność, ale także świadomość stylu, pod względem inscenizacyjnym stanowi on niewątpliwie wielki krok naprzód w rozwoju talentu Edwarda Żebrowskiego, którego poprzedni film »Ocalenie«, rozgrywający się również w szpitalu i również naznaczony raczej duchem dywagacji niż sensualnego przeżycia, pozostawił wrażenie nadmiernej sterylności. […] »Szpital Przemienienia« wart jest uwagi już choćby dlatego, że wprowadza on pewien nowy ton do naszej kinematografii. Jest to, jak powiedziałem na początku, tonacja uniwersalistyczna. W naszej kinematografii – podobnie zresztą jak w literaturze – panuje stała przewaga wątków związanych z sytuacjami konkretnymi, historycznymi często, nad nurtem refleksji ogólniejszej, dotyczącej z jednej strony człowieka jako osobnego fenomenu natury, a z drugiej cywilizacji jako całości. Czasem odnosi się wręcz wrażenie, jakbyśmy w tej drugiej dziedzinie bądź to nie mieli nic do powiedzenia, bądź skrępowani, ustępowali pola kinematografiom bardziej od naszej rozwiniętym, i cywilizacjom bardziej od naszej zaawansowanym. Tonacja myślowa »Szpitala Przemienienia« zmniejsza nieco tę dysproporcję.”

K.T. Toeplitz, „O wartości osoby ludzkiej”, „Miesięcznik Literacki”, 1979, nr 6