Theresienstadt 1942. Dreharbeiten

Materiał roboczy. Film odkryty w 1994 roku. Materiał prezentuje ekipę filmową podczas prac nad filmem o getcie w Theresienstadt.

Nieetyczne stosowanie kamer filmowych i aparatów fotograficznych, które rejestrowały i szkalowały życie Żydów w Polsce, rozpoczęło się w 1939 roku wraz z napływem niemieckich operatorów i fotografów idących w ślad za armią. Pięć tygodni po ataku, na rozkaz Reinharda Heydricha, założono pierwsze „getto” w dawnym Piotrkowie Trybunalskim, teraz przemianowanym na Petrikau. Do końca roku założono jeszcze wiele „gett”, m.in. w Płocku (Plotzk, później nazwany Schröttersburg), gdzie internowano 10 000 Żydów, a w grudniu w Radomsku dla 20 000 więźniów. (1)
Na nowo opracowanej politycznej mapie Europy „rasowo gorszy” miał zostać zmarginalizowany, odizolowany, wyzyskiwany i wyeliminowany. Przestrzenna i społeczna instytucja „getta” odgrywała podwójną rolę. Po jawnym naznaczeniu Żydów nakazem zakładania opasek z gwiazdą Dawida, „getto” stało się jednym z pierwszych narzędzi segregacji przestrzennej i pozwoliło ukryć mechanizmy działania Holocaustu przed opinią publiczną. Jednocześnie „getto” stało się wydajnym źródłem materiałów propagandowych dla nazistowskich mediów. W tym znaczeniu sztucznie stworzone „getto” było jednym z wczesnych instytucjonalnych aparatów ludobójczej fazy Holocaustu, ściśle powiązanym z aparatem optycznym zapisującym rezultaty nazistowskiej biopolityki. [...] Podczas gdy dla Goebbelsa termin „ghetto film” wydawał się być jasnym konceptem, równoznacznym z innym zlepkiem typowym dla nazistowskiego żargonu – „Judenfilm” – dzisiejsi widzowie i badacze będą czuć się nieswojo w konfrontacji z tym słowem bez ujęcia go w cudzysłów. To samo odnosi się do nazistowskiej wersji słowa „getto”, które zasługuje, aby zawsze oznaczać je jako cytat, podobnie do nazistowskich określeń „Aryjczyk” lub „ostateczne rozwiązanie”. [...] Czym są „ghetto films”? Zachowane przykłady tego wątpliwego gatunku – zwłaszcza, jeśli nagranie nie zostało włączone do wydań kronik filmowych, filmów propagandowych lub tzw. „Kulturfilms” – są niemal tak rzadkie, jak zachowana dokumentacja dotycząca ich zamawiania przez władze. Prace badawcze przeprowadzone w ostatniej dekadzie zdołały jednak mniej więcej ustalić instytucjonalne pochodzenie oficjalnych operatorów oraz grup lub osób, które mogłyby zamówić lub same zrealizować „ghetto films”. (Uziel 2008, Horstmann 2009, Rother i Prokasky 2010, Zöller 2014).
(1) Jako że nazwy większości polskich miast zostały zmienione przez władze niemieckie, nowo utworzone „getta” są określane nazwami niemieckimi, aby odróżnić je od unieważnionych, często słowiańskich, toponimów: np. Łódź nazwano Litzmannstadt, a Terezin – Theresienstadt.

Natascha Drubek, Editorial: „The Ghetto as Holocaust Apparatus” Ghetto Films and their Afterlife (ed. by Natascha Drubek). Special Issue of Apparatus. Film, Media and Digital Cultures in Central and Eastern Europe 2. http://www.apparatusjournal.net/index.php/apparatus/article/view/34/94

W rzeczywistości na terenie getta miały miejsce trzy projekty filmowe. O tym trzecim niestety tylko wspomniano, ale nie umieszczono go w wydawnictwie DVD „Truth and Lies” („Prawda i kłamstwa”). Oficer SS i filmowiec Olaf Sigismund, zatrudniony przez nazistowskie służby bezpieczeństwa, był w Theresienstadt podczas realizacji pierwszego filmu, w listopadzie 1942 roku. On sam zaś nakręcił kamerą 16 mm proces realizacji tego filmu, prawdopodobnie jako dokumentację dla swojego biura w Berlinie.
Materiał filmowy wyświetlany w ramach czeskiej wystawy „Prawda i kłamstwa” (najpierw w Muzeum Żydowskim w Pradze, później w Terezinie), ale nie włączony do wydania DVD, mógł być jego: scena z ekipą filmową i tłumem statystów, pracowników i gapiów, pod nadzorem SS i policji getta, filmowanie pociągu – najprawdopodobniej transportu – wjeżdżającego na stację. Kiedy ogląda się instalację, która umożliwiła filmowanie pociągu – wagon wiozący ekipę z ogromną kamerą i niezbędnym sprzętem, bieganie tam i z powrotem wzdłuż dodatkowych torów ułożonych równolegle do linii kolejowej, wagon ciągnięty/pchany przez grupę więźniów i wielokrotne, obsesyjne powtarzanie tego bezsensownego manewru, bez końca – wyrażenie Adlera „zorganizowany obłęd” (niem. „der organisierte Wahnsinn”) staje się tu trafnym opisem bez metafory. Adler mógł być świadkiem podobnych scen podczas produkcji „zorganizowanego obłędu” w czasie realizacji filmu Gerrona.

Natascha Drubek, http://www.apparatusjournal.net (Apparatus issue 2)