Eroica. Symfonia bohaterska w dwóch częściach

„Scherzo alla Polacca"

W Warszawie trwa powstanie. Grupa cywilów ćwiczy musztrę pod okiem nadgorliwego kaprala. Wśród nich jest Dzidziuś Górkiewicz, warszawski cwaniak, który w czasie okupacji handlował walutą. Teraz jako jedyny dostrzega – i sygnalizuje – niebezpieczeństwo ze strony nadlatującego samolotu z bombami na pokładzie. Ma dość musztry pod ostrzałem i całego powstania: ściąga biało-czerwoną opaskę i postanawia przedostać się do Zalesia, gdzie w malowniczej willi czeka na niego młoda żona. Dość łatwo udaje mu się opuścić Warszawę.

W domu, oprócz pięknej Zosi, zastaje adorującego ją węgierskiego oficera, porucznika Istvana Kolyę. Dzidziuś nie ma złudzeń co do wierności żony, traktuje całą sytuację z dużym spokojem. Z Węgrem piją wódkę, próbując porozumieć się za pomocą kilku niemieckich słów. Szybko okazuje się, że przystojny huzar nie tylko zainteresowany jest piękną Górkiewiczową, ale oczekuje też pomocy od jej męża. Stacjonujący pod Warszawą, dobrze uzbrojeni Węgrzy skłonni są bowiem wesprzeć powstańców. Potrzebują pośrednika, który przekaże ich propozycję dowództwu powstania i tego zadania podejmuje się Górkiewicz. Porucznik Kolya podwozi go dorożką do przedmieść Warszawy – dalej może liczyć tylko na własny spryt. Udaje mu się dotrzeć do komendanta dzielnicy Mokotów, który, wysłuchawszy jego relacji, rozkazuje wrócić do Zalesia. Górkiewiczowi towarzyszy major Grzmot jako przedstawiciel dowództwa powstania w rozmowach z Węgrami.

Tym razem przedostanie się do Zalesia jest trudniejsze, bo z Warszawy ucieka wielu cywilów. Dzidziuś przeżywa moment grozy, gdy niemiecki żołnierz odciąga go z kolumny na bok – szczęśliwie okazuje się, że tylko każe mu pomóc starszej kobiecie nieść worek. Worek jest ciężki, bo w środku masa bezwartościowego żelastwa, więc zdesperowany Górkiewicz w zamian daje kobiecie złotą pięciorublówkę. Wreszcie docierają z majorem do Zalesia, Grzmot idzie na spotkanie z węgierskim dowództwem. Dzidziuś widzi zaś, jak porucznik Kolya, niekompletnie ubrany, wychodzi z willi czule żegnany przez Zosię. Od majora dowiaduje się, że Węgrzy żądają od polskiego dowództwa gwarancji, że przez stacjonujących za Wisłą Rosjan będą traktowani jak sprzymierzeńcy. Grzmot obtarł sobie nogi, więc nie da rady wrócić z tą wiadomością do Warszawy, jej przekazanie znowu zatem spoczywa na Górkiewiczu.

Wędrówka tym razem jeszcze trudniejsza: zatrzymany przez pierwszy niemiecki patrol Dzidziuś wykupuje się ostatnią pięciorublówką. Potem trafia w ręce powstańców – wśród nich jest mężczyzna, z którym wcześniej Górkiewicz wdał się w awanturę. W efekcie Dzidziuś jako rzekomy szpieg ląduje w areszcie. Dopiero po nocy tu spędzonej, udaje mu się wreszcie spotkać z komendantem Mokotowa, który przekazuje mu zaszyfrowany meldunek. Zanim Górkiewicz ruszy w drogę powrotną, spędza noc w towarzystwie dawnej znajomej, Loli, teraz powstańczej telefonistki o pseudonimie „Jagódka”. Następnego dnia, mocno jeszcze nietrzeźwy Dzidziuś, z perypetiami i pod niemieckim ostrzałem, przedziera się do Zalesia. I przekazuje majorowi meldunek, z którego wynika, że dowództwo powstania nie może dać Węgrom żadnych gwarancji. Ci więc odjeżdżają. Dzidziuś z żalem i złością patrzy na wojskowy sprzęt, który nie pomoże powstańcom. Porucznik Kolya na pożegnanie zostawia Zosi złoty naszyjnik. Major wraca do Warszawy. Dzidziuś, mimo nawoływań żony, dołącza do niego.

***

„Ostinato - Lugubre"

Oflag w Niemczech, gdzieś u stóp Alp. Tu trafiają oficerowie wzięci do niewoli po upadku Powstania Warszawskiego. W tłumie żołnierzy jest też major Grzmot. Trzymający się razem porucznik Kurzawa i podporucznik Szpakowski trafiają do jednego bloku. Szpakowski traktuje przymusowy pobyt w oflagu jak wizytę w sanatorium, odpoczynek po walce. Tymczasem oficerowie zamknięci tutaj od czasu klęski wrześniowej, coraz gorzej znoszą wzajemne towarzystwo. Podporucznik Turek śpi w dzień, porucznik Marianek uciekł w religię, a porucznik Żak zbudował sobie małą komórkę wewnątrz bloku, by móc odizolować się od współtowarzyszy. Innym oficerom przetrwać pomaga trzymanie się przedwojennych zasad i hierarchii, celują w tym głównie porucznik Korwin-Makowski i podporucznik Dąbecki, gotowi za byle wykroczenie stawiać kolegów, zwłaszcza Żaka, przed sądem honorowym. Pojawienie się w baraku nowych mieszkańców wprowadza pewne ożywienie. W trakcie pierwszych rozmów pada słowo „ucieczka”. Kurzawa i Szpakowski dowiadują się, że jedynym, któremu udało się stąd uciec – i tym samym ocalić honor polskiego oficera – był porucznik Zawistowski. Jego legenda jest czynnikiem spajającym obozową społeczność, oficerowie powtarzają pogłoski, że ktoś podobno widział go w Londynie, ponoć przedostał się na front i walczy u generała Maczka albo Andersa. Według Żaka przejście przez druty nie jest problemem, trudniejsze to, co dalej. Krygier zakłada się z nim o tysiąc papierosów, że nie uda mu się przejść. Żak zaprasza nazajutrz po apelu pod druty.

W nocy Kurzawa niechcący odkrywa tajemnicę porucznika Zawistowskiego: rzekomy uciekinier z pomocą Turka i Marianka ukrywa się na dachu baraku. Poszukiwało go gestapo, tu był bezpieczniejszy, a mit jego ucieczki pomaga innym. Teraz jest chory, kaszel może go zdradzić. Nazajutrz, podczas spaceru Turek z jednym z oficerów pozorują kłótnię, która odwraca uwagę wartownika. W tym czasie Żak przechodzi przez druty. Niestety, zaraz za obozem zostaje zatrzymany przez niemieckie wieśniaczki. Jego wyczyn i tak robi wrażenie na oficerach, nawet Korwin-Makowski i Dąbecki przyznają, że porucznik Żak chlubnie zapisał się w historii obozu. On sam nie jest zadowolony, bo jego celem był areszt, jedyne miejsce w oflagu, gdzie siedzi się w pojedynkę, tymczasem Niemcy odesłali go do baraku, co jest o wiele większą karą. Swoją wygraną zostawia na stole, do dyspozycji pozostałych. W nocy Kurzawa wchodzi na górę do Zawistowskiego. Widzi i słyszy, w jak trudnych warunkach mężczyzna się ukrywa, ograniczona przestrzeń nie pozwala nawet się wyprostować.

Nazajutrz rano okazuje się, że zniknęły pozostawione na stole papierosy. Korwin-Makowski i Dąbecki zapowiadają, że jeśli do południa nikt się nie przyzna do kradzieży, oni opuszczają barak. Do obozu przychodzą paczki – jeszcze poprzedniego dnia Szpakowski założył się z Krygierem, że wszystko, co będzie miał w swojej, zje od razu. Zakład przegrywa. Rozbawieni obserwowaniem męczącego się Szpakowskiego oficerowie nie zauważają zniknięcia Żaka. Mężczyzna, nie mogąc znieść barakowego życia, łamie zakaz opuszczania bloku. Mimo ostrzeżeń wartowników i krzyków Kurzawy wychodzi na dziedziniec, gdzie zostaje zastrzelony. Jego śmierć obserwuje z góry zrozpaczony Zawistowski. Korwin-Makowski i Dąbecki opuszczają barak, komórkę Żaka zajmuje nowy lokator, doktor filozofii. W nocy Kurzawa znowu wchodzi na górę, gdzie odkrywa, że Zawistowski nie żyje. Mówi Turkowi, że teraz zginie legenda o poruczniku Zawistowskim. On jednak, jak deklaruje, postara się, by nie zginęła. Chce poprosić o pomoc komendanta obozu, mającego wobec niego pewien dług wdzięczności. Nazajutrz wszyscy jeńcy zostają zgromadzeni na placu, a z ich baraku Niemcy wynoszą kocioł. Szpakowski zauważa, że przypomina to pogrzeb. Kurzawa, wymieniając znaczące spojrzenia z Turkiem, ściąga czapkę.

***

„Con Bravura"

Okupacja niemiecka w Polsce. Zimą pociągiem podróżuje piękna zakonnica. Uwagę na nią zwraca Andrzej, młody, elegancki mężczyzna. Oboje wysiadają w Zakopanem, gdzie na dworcu Niemcy przeprowadzają kontrolę dokumentów: ona, zaskakując oficera łacińską sentencją, przechodzi szybko, on musi pokazać papiery. W efekcie Andrzej może tylko śledzić wzrokiem odjeżdżające z zakonnicą sanie.

Kobieta próbuje nawiązać kontakt z dwoma mężczyznami, podając hasło „białe gołębie”. Łącznik Nowotarski, którego odwiedza jako pierwszego, ostrzeżony telefonicznie, na jej oczach ucieka pościgowi gestapo, skacząc na nartach pod kolejką linową na stok. Z kolei Kardas, muzyk z knajpy, odmawia pomocy, bo po ostatniej wsypie boi się o siebie i rodzinę. Zakonnica przypomina mu, że dostała rozkaz, a on miał jej pomóc, mężczyzny to jednak nie przekonuje. Pod knajpą natyka się na Andrzeja, który nazywa ją imieniem Lucyna, jest przekonany, że się znają. Ona zaprzecza, przedstawia się jako siostra Norberta. Zmieszany mężczyzna przeprasza za pomyłkę, słyszy, jak zakonnica właścicielowi sań każe się zawieść do willi „Mariola”. Tam, jak się okazuje, Niemcy urządzili kocioł. Zakonnica wpada, podobnie jak jadący jej śladem Andrzej. Oboje siadają pod ścianą, on zaczyna rozkręcać kontakt, udaje mu się zrobić zwarcie. W willi gaśnie światło, zakonnica i Andrzej, korzystając z zamieszania, uciekają przez okno.

Mężczyzna prowadzi ją do chałupy, gdzie mieści się siedziba polskich konspiratorów. Zakonnica prosi o przeprowadzenie jej przez węgierską granicę, Andrzej oferuje swoją pomoc. Brawurowo szusując docierają do ukrytego wysoko w górach szałasu. Tu kobieta wyznaje, że habit to tylko kamuflaż i przedstawia się jako Katarzyna. Spędzają razem noc. Gdy Andrzej rano się budzi, jej już nie ma. Jedzie więc śladem Katarzyny, docierając do przyjaciół. Od nich dowiaduje się, że „białe gołębie” to hasło kurierów krążących między Polską a Węgrami, gdzie właśnie wkroczyli Niemcy. Andrzej chce przestrzec Katarzynę przed niebezpieczeństwem, ale ona, w towarzystwie dwóch przewodników, dociera już do granicy. I słyszy dobiegające z daleka strzały – to niemiecki patrol ostrzelał jadącego nieostrożnie Andrzeja.