Gdzie jest generał...

„»Gdzie jest generał« jest bardzo udaną komedią filmową, jedna z najlepszych, jakie wyprodukowano od paru lat w naszych wytwórniach. […] Mamy tu realną, frontową sytuację ostatnich dni wojny, dość nawet bliźniaczo podobną do tej, którą oglądaliśmy w »Godzinach nadziei« czy w »Kwietniu«. Więcej: mamy tu realna atmosferę frontu, mieszaninę żołnierzy polskich i radzieckich, jakieś na poważnie prowadzone operacje wojenne pomieszane z frontowym bałaganem, odrobiną szabru i szczypta niespodzianki. Zasługą Chmielewskiego jest to, że po prostu zdołał on tę autentyczną atmosferę podnieść o stopień wyżej, zbudować z niej groteskę, unieść o porę centymetrów ponad ziemię. I w tym właśnie momencie zaczyna się fantastyczna, szampańska zabawa. Przy zachowaniu szacunku dla podstawowych realiów zyskuje prawo obywatela i nieco bajkowy, niezwykły zamek z tajnymi przejściami i niezbadanymi mechanizmami, i nieprawdopodobne sytuacje frontowe i - co najważniejsze - stają się zrozumiałe i bliskie postacie głównych bohaterów tego filmu, polskiego żołnierza i radzieckiej wartowniczki. Chmielewski w »Ewa chce spać« z niezmierną sympatią i ciepłem potrafił pokazywać postacie zabawnych, śmiesznych, trochę groteskowych, ale przez to wcale nie tracących naszej sympatii bohaterów. Udało mu się to w prawie w równym stopniu w »Gdzie jest generał?«. Jest to, jak myślę, kwestia umiaru i taktu, sprawa umiejętności utrzymania trudnej równowagi pomiędzy poszczególnymi składnikami sylwetek bohaterów. A więc ten jego polski żołnierz, Orzeszko (Jerzy Turek) jest, oczywiście, trochę głupkowaty, ale nie na tyle, żeby w końcu nie umieć sobie radzić w trudnych sytuacjach; jest trochę Szwejkiem, ale nie na tyle, żeby co jakiś czas nie być po szampańsku odważnym; jest wreszcie krztynę safandułą, ale przecież nie do tego stopnia, abyśmy musieli się dziwić hożej rosyjskiej dziewoi, że darzy go swoim uczuciem”.

K.T. Toeplitz, „Udana polska komedia!”, „Świat”, 1964, nr 3

„W nowej komedii Chmielewskiego imponuje chemiczna czystość w operowaniu stereotypami, główni bohaterowie nie mówią nic poza stekiem banałów: przemiła Rosjanka zna jak przysłowiowy pacierz dekalog obowiązujący żołnierza, pechowiec oddziału prawnie deklamuje o bohaterstwie pozostając przy tym wierny zasadom dekownictwa, sierżant jest ekstraktem »kresowiaka« i niezawodną celnością mówi lub robi właśnie to, co wyobrażamy sobie, że powinien zrobić. Ten chwyt konstrukcyjny, choć tak prosty, funkcjonuje w utworze wielorako. Podkreślałam już jego właściwości ewokatywne, zdolność do przywoływania na pamięć całego kontekstu rzeczywistego, budzenia przemyśleń i skojarzeń. Chwyt ten jest także źródłem efektów satyrycznych - ośmiesza pewien system myślenia, wyrastającego z drobnomieszczańskich formułek gotowych i zawczasu obmyślonych na każdą okoliczność i okazję, tak wciąż rozpowszechnionego i wyręczającego ludzi w obowiązku samodzielnego myślenia. Dla tych, którzy chodzą do kina nie po to, by analizować podteksty i myśleć, film Chmielewskiego ma jeszcze jeden aspekt - po prostu zabawy, w której realizatorzy, aktorzy i widzowie przymrużają oko na owe »wariackie papiery«, na których ostatecznie rzecz zbudowano. Film »Gdzie jest generał« ma jeszcze jedną zaletę zupełnie specjalną: jest nią kreacja Elżbiety Czyżewskiej, która jest chyba pierwszą dziewczyną w filmie polskim, prezentującą taką szczerość, autentyczność, temperament i wdzięk. Jej aktorstwo żywiołowe i spontaniczne jest jednakże (i to widać!) opanowaniem warsztatu i zasobem przemyśleń”.

Alicja Helman, „W odwrotnym kierunku”, „Ekran”, 1964, nr 2

„Powiedzmy sobie szczerze: premiera »Gdzie jest generał« - to nie tylko zagadnienie nowej, bardzo udanej polskiej komedii, lecz także sprawa ujawnienia się i potwierdzenia filmowego talentu pierwszej wielkości. Jest to kolejno trzeci film Tadeusza Chmielewskiego. Dwa z nich - znana widzom wielu krajów »Ewa chce spać« oraz obraz będący przedmiotem naszej uwagi - należą niewątpliwie do osiągnięć naszej komediowej twórczości. […] Oczywiście decydują i kształtują film ludzie. Warto im się przyjrzeć z bliska, bo w tej właśnie warstwie odnaleźć można niejedną godną uwagi refleksje twórcy. Najogólniejszą cechą owego ludzkiego świata jest eliminacja ciemnych barw. Bohaterów »Gdzie jest generał« oglądamy przez okulary usuwające w cień cierpienia, nienawiść, okrucieństwo - wszelkie zło wojny. Nie dotyczy to jedynie hitlerowców, którzy - w pewnym sensie - są postaciami obcymi w świecie pogodnego, serdecznego humoru - i obcość tę Chmielewski wyraźnie podkreśla. Lecz swoista jednostronność widzenia żołnierskich postaci nie wysładza ich sentymentalnym lukrem, ani też nie oznacza odejścia od realizmu. Przeciwnie - umiał w nich dostrzec Chmielewski coś, co uchodziło uwagi wiele realizatorów batalistycznych filmów. Myślę tu, mianowicie, o tradycji pokazywania frontowych żołnierzy, jako zbiorowiska junackich, młodzieńczych postaci, którym patronuje duch imć pana Kmicica. Tradycji tej przeciwstawia Chmielewski własne widzenie żołnierzy: są to dobroduszni, prości ludzie, niekiedy dobrze już podtatusiali, w przeważającej większości chłopi, traktujący wojnę jak ciężką powinność, którą wykonują z tą samą akuratnością, z jaką niegdyś żęli zboże, młócili snopy”.

Zbigniew Klaczyński, „Odnaleziona komedia”, „Trybuna Ludu”, 5.01.1964

„Komedia z czasów wojny... Tak, ale przecież nie wojna jest w tym filmie najważniejsza, gdyż przeważa w filmie komediowy nastrój dobrej zabawy - rzadki na wojnie, choć w filmie wystarczająco uzasadniony. Przyfrontowe perypetie... Tak, ale i one są tylko pretekstem do galerii charakterystycznych typów z armii polskiej i radzieckiej. Braterstwo broni... Tak, ale nie takie znowu łatwe, kiedy żołnierz chce posmakować trunku, a trunku tego pilnuje rosyjska dziewczyna, znająca na pamięć regulamin, wszystkie wykłady o szkodliwości picia alkoholu na froncie i sprawnie posługująca się karabinem. Dzielna dziewczyna... I owszem, choć nie heroini. Ale i nie »Herod baba«, i nie »szantrapa«, jak ja nazywa Orzeszko, który się w niej zakocha. A sam Orzeszko? Oferma i pyszałek, choć bohater. A sierżant Panasiuk - ta niezapomniana postać marsowego wojaka, żołnierza doświadczonego i z charakterem, gotowego - jeśli trzeba - podjąć wszelkie ryzyko, ale nie żywiącego uznania dla tych, co deklamują o nadstawianiu piersi za ojczyznę. On chce jej służyć swym życiem. A inni żołnierze także nie są bogami wojny. To w większości dojrzali, srodze zmęczeni własnym losem i wojną ludzie, którzy obowiązek rozumieją z cała dosłownością tego sformułowania. […] Czymże zatem jest film Chmielewskiego? Jest to pełna wdzięku i świeżości komedia, która dała autorowi możliwość ukazania różnic i podobieństw żołnierzy armii polskiej i radzieckiej, ich poczucia odrębności i solidarności”.

Kazimierz Kochański, „Komedia jakich mało”, „Tygodnik Kulturalny”, 1964, nr 3

„Powiedzmy szczerze, że ronienie »Generała« nie było synekurą. Te »lochy starego zamczyska«, to przebieranie się w niewłaściwe ubrania, a głównie ów specyficzny typ humoru, mający monopol na ludzi w mundurach, zwany eufemistycznie koszarowym - wszystko to zwykle składa ręce w gest załamywania, nie do oklasków. Ale Chmielewski, scenarzysta i reżyser jednocześnie, nie mogąc się uwolnić od wymienionych elementów (być może są one konieczne, więc nieuniknione) dodał jeszcze jeden, który nie tylko nie powtarza się x razy do roku, ale wręcz po raz pierwszy pojawił się na wesoło. Ta komedia ma za temat walki II Armii. Ktoś, kto nie był na filmie (ale nie tylko on), może się odmachnąć, że w końcu wszystko mu jedno gdzie i kiedy rzecz się dzieje, byle komedia była śmieszna, bo to jej obowiązek. Otóż wyrwie się jak Filip z konopi. Wszystko, co w »Generale« najśmieszniejsze, z tym się właśnie wiąże, że to II Armia w określonym roku 1945. […] Scenariusz Chmielewskiego (oryginalny! rzadkość!) musiał źle się prezentować w czytaniu. Odwrotnie niż na przykład Jurandota »Jutro premiera«. Tam co krok trafialiśmy na jakiś bon mot, o wartości tak bardzo autonomicznej, że można je było od razy drukować w »Szpilkach«. Westchnienie: »piekło dla reżyserów zaludnione jest wielkimi aktorkami« jest zabawne niezależnie od sytuacji, ale też sytuacja nic mu nie doda. Gdy natomiast u Chmielewskiego komsomołka Marusia tytułuje szeregowca Orzeszko »towariszcz dielegat«, to się staje śmieszne dopiero wtedy, gdy się wie: 1) że niezguła Orzeszko został wyznaczony jakimś tam delegatem dlatego tylko, że oddział chciał się w ten sposób pozbyć swej czarnej owcy, 2) że dziewczyna przed chwila omal nie postrzeliła »towarzysza delegata« w tyłek, broniąc przed nim zdobycznych trunków, 3) że Marusia widzi wszystko »principialno«, zwłaszcza w zakresie stosunków »międzynarodowych«. Pierwszy rodzaj dowcipu cieszy się znacznym wzięciem u ludzi, którzy nie umieją czytać scenariuszy i zwykle zawodzi w realizacji ekranowej. Drugi cechuje rasowe komedie filmowe i jest piekielnie rzadki”.

Jerzy Płażewski, „Nieoczekiwane błogosławieństwo”, „Kultura”, 1964, nr 2